بررسی کتاب های درسی زبان انگلیسی در مدارس ایران

بررسی کتاب های درسی زبان انگلیسی در مدارس ایران دانش آموزان در طول دو سال آموزش زبان در مقطع راهنمایی و چهار سال تحصیل در دوره متوسطه قادر نیستند که مهارتهای لازم listening, speaking, writing and reading را به طور کامل و جامع کسب نمایند.

"فرهنگ" عنصر نادیده گرفته شده در آموزش زبان انگلیسی است. فرهنگ به مجموعه قوانینی اطلاق می شود که رفتار یک گروه از انسانها را شکل می دهد. این رفتار مخصوص یک گروه خاص است. در نتیجه گروه های متفاوت، فرهنگ های متفاوت دارند. هنگامی که انسان ها تلاش می کنند زبان خارجی یک گروه را بیاموزند، درمعرض فرهنگ آن زبان نیز قرار می گیرند. با نگاهی اجمالی به کتاب های انگلیسی تالیف شده در ایران می توان دریافت که در امر برنامه ریزی آموزش زبان انگلیسی نقش فرهنگ نادیده گرفته شده است." بررسی رابطه میان زبان و فرهنگ، بیانگر این نکته است که موضوع تلفیق فرهنگ در آموزش زبان انگلیسی، به منظور پرورش آگاهی فرهنگ فراگیری زبان، امری مهم و ضروری است. این آگاهی باید به ارتقای بینش او نسبت به فرهنگ خویشتن و اطلاع از فرهنگ زبان بیگانه بینجامد. آموزش فرهنگ بخشی جدایی ناپذیر از آموزش زبان انگلیسی است". (۱) معلمین زبان باید اطلاعاتی در مورد تشابهات و اختلافات بین فرهنگ زبان مادری و زبان دوم در اختیار دانش آموزان قرار دهند، جرا که بسیاری از آنها علاقه مند هستند که با شیوه زندگی مردم آن زبان آشنا شوند. برای اینکه دانش آموزان بتوانند فرهنگ زبان دوم را بیاموزند بایستی دیدگاهی نسبت به فرهنگ زبان خود نیز داشته باشند. با مطرح کردن موضوعات فرهنگی مناسب در کلاس و طبقه بندی کردن رفتارهای فرهنگی در موقعیت های خاص می توان تدریس زبان را برای دانش آموزان معنا دارتر نمود. از سؤالات مطرح در یادگیری فرهنگ این است که تدریس کدام فرهنگ ( زبان اول یا زبان دوم) در کلاس ارجحیت دارد؟ ● استفاده از فرهنگ زبان اول از نظر Widdowson زمانی که دانش آموزان غیر انگلیسی زبان، زبان اول خود را یاد می گیرند، لغات و نحو را همراه با فرهنگ آن می آموزند و یاد می گیرند که آن را در اجتماع استفاده نمایند. این همان چیزی است که به عنوان دانش قبلی یا schematicشناخته شده است. اما گاه به علت عدم توازن بین فرهنگ زبان اول و زبان دوم دانش آموزان دچار سردرگمی می شوند. استفاده از فرهنگ زبان مادری می تواند برای دانش آموزان EFL بسیار سودمند باشد، چرا که با یادگیری اطلاعات قبلی خود در درک مطلب و نوشتن مقالات می توانند بر مشکل عدم آشنایی با سبک های نوشتاری جدید زبان دوم غلبه کنند. گاه دیده می شود که دانش آموزان EFL نمی توانند از دانش قبلی خود استفاده نمایند چون فرهنگ و ارزش های آمریکایی کاملا با فرهنگ آنها در تضاد قرار دارند. برای نمونه، در فرهنگ آمریکایی حیواناتی مانند سگ بهترین دوست انسان به حساب می آیند، حال آنکه مسلمان ها این حیوانات را کثیف دانسته و از تماس با آنها خودداری می کنند. تحقیقات نشان داده است که دانش آموزان غیر انگلیسی زبان با کمک دانش قبلی و نیز با استفاده از فرهنگ بومی خود می توانند به خوبی ایده ها ، افکار و احساسات خود را بیان نمایند. برای مثال وقتی به دانش آموزان موضوعاتی مربوط به زبان اول و فرهنگ آن ها داده شود، می توانند مطالب نوشتاری بهتری را ارائه دهند. بعلاوه بایستی خاطر نشان کرد که در بعضی از فرهنگ ها بعضی از سبک های نوشتاری (genre ) کمتر یافت می شود. مثلا هندی ها از سبک نوشتاری استدلالی (argumentative) استفاده نمی کنند. اما مشکل این جاست که استفاده از فرهنگ زبان اول نمی تواند دانش آموزان EFL را برای مسافرت و یا زندگی در کشور زبان بیگانه آماده سازد. ● آموزش فرهنگ زبان دوم آشنایی با فرهنگ زبان دوم دانش آموزان را در معرض تفاوت های فرهنگی قرار داده و آنها را برای رویارویی با آن درکشور خارج یاری می دهد و در نوشته های خود می توانند براحتی از نویسندگان آن کشور نقل قول کرده و با سبک های نوشتاری آمریکایی و انگلیسی آشنا می شوند. در مجموع توصیه می شود که دانش آموزان EFL که قرار است در آینده به فراگیران ESL تبدیل شوند و در کشور زبان دوم مورد نظر خود زندگی کنند یا ادامه تحصیل دهند، فرهنگ زبان دوم را به خوبی فرا گرفته تا دچار شوک فرهنگی نشوند. برای پیش گیری از نقایص تدریس تنها یک فرهنگ در کلاس، معلمین می توانند هر دو فرهنگ را در کلاس زبان آموزش دهند. بهر حال دانش آموزانی هستند که از یادگیری زبان دوم و فرهنگ آن به دلایل سیاسی می رنجند. برای مثال در آمریکا دانش آموزان EFL احساس می کنند که اگر بخواهند با بقیه دنیا هم گام شوند بجز یادگیری زبان و فرهنگ امپریالیستی چاره ای دیگر ندارند. در این جا نقش معلم همچون پلی است که این دو ایده و نظریه متضاد را به هم پیوند می دهد. برای از بین بردن شکاف بین دو فرهنگ بسیاری از نویسندگان و محققان یادگیری و ترکیب دو فرهنگ را پیشنهاد می کنند.(۲) در زمینه آموزش زبان انگلیسی تعداد بی شماری کتاب های درسی در بازار کتاب وجود دارد. بسیاری از این کتاب ها توسط مولفان خارجی تهیه شده اند و معدودی از آنها هم توسط مولفان ایرانی به رشته تحریر در آمده است. بعضی از این کتاب ها به مهارت های خاصی توجه می کنند. حال باید پرسید که معلم زبان چگونه می تواند از میان انبوه کتاب های درسی منتشر شده کتاب یا کتاب های مورد نظر را انتخاب بکند. آیا باید کتابی را انتخاب کند که تصاویر زیبایی دارد یا کتابی که محتوی گرامری خوبی دارد و یا اینکه داستان ها و متن های جالبی داشته باشد. موقع ارزشیابی کتاب های درسی باید نیاز های دانش آموزان ، سن ، علائق ، اهداف آنها را مد نظر داشت. آموزش زبان در ایران سابقه طولانی دارد. زبان انگلیسی به عنوان یک زبان خارجی در سطح بسیارگسترده ای و در سطوح مختلف در ایران اسلامی تدریس می شود. به اعتقاد برخی از مولفین کتاب های درسی زبان، اغلب کتاب های خارجی با اهداف خاصی نوشته شده اند و متناسب با اهداف مورد نظر آموزش و پرورش نیستند. فرهنگ غالب در این گونه کتاب ها در تضاد با ارزش های اسلامی می باشد. با این حال معلمین زبان از خود می پرسند که آیا بعد از پایان دوره دبیرستان زبان آموزان آمادگی کامل برای ایجاد ارتباط در محیط های واقعی را پیدا می کنند. آیا کتاب های موجود نیاز های عاطفی و معنوی دانش آموزان را در نظر می گیرند. کتاب های زبان انگلیسی با کمک و همکاری جمعی از اساتید دانشگاه ها ، دبیران و کارشناسان تالیف گردیده است و در این تالیف سعی شده است که تصمیم گیری ها بر اساس نظر خواهی ها و اطلاعات جمع آوری شده باشد. در تحقیقی که از دبیرستان های شمال تهران بعمل آمد ، توسط پرسش نامه ای ازدانش آموزان خواسته شد تا موضوعات مورد علاقه خود را در کتاب های اول ، دوم و سوم دبیرستان مشخص نمایند. نتیجه این تحقیق نشان داد که در این کتب متون reading مورد علاقه شاگردان به شرح زیر می باشد: ▪ Book ۱ Lesson ۳ A Story about Newton Lesson ۶ The Boy Who Made Steam Engine Lesson ۸ Eat, Clothes, Eat ▪ Book ۲ Lesson ۴ Charles Dickens and Little Children Lesson ۳ Holland Toy Town Lesson ۶ Hic, Hic, Hic ▪ Book ۳ Lesson ۳ Memory Lesson ۴ Olympic Games این نتایج نشان می دهد که دانش آموزان به مطالب و موضوعات زیر بیشتر علاقه مند هستند: ـ سرگذشت مشاهیر و بزرگان ـ داستان های فکاهی ـ مطالب ورزشی ـ موضوعات علمی سبک و غیر تخصصی در این نظر خواهی دبیران به حجم زیاد و زمان کم تدریس، مشکل بودن دروس سال سوم ، کوتاه و ملموس بودن مطالب reading اشاره نمودند. (۳) به همت دفتر برنامه ریزی و تالیف کتب درسی، سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزش با اهداف خاصی، در آذر ماه ۱۳۷۹ در منطقه ۳ آموزش و پرورش تهران همایشی صورت گرفت. این اهداف را به شکل زیر می توان دسته بندی نمود : ▪ ارائه تصویری روشن از وضعیت موجود آموزش زبان در نظام آموزش و پرورش ▪ نزدیک کردن دیدگاه های متخصصان و دست اندرکاران ▪ ارائه رویکردی جدید در آموزش معلمان و برنامه ریزی زبان خارجی ▪ بهینه سازی آموزش زبان خارجی در نظام آموزش و پرورش در این گردهمایی دکتر لطف الله یار محمدی استاد دانشگاه شیراز خاطر نشان کرد که کتاب های درسی فعلی با توجه به تفاوت های فرهنگی نواحی مختلف کشور ایران نیاز به اصلاح دارند. دکتر پرویز بیرجندی عضو هیات علمی دانشگاه علامه طباطبایی ومولف کتاب های درسی زبان انگلیسی در باره نحوه تهیه کتاب های درسی و مشکلاتی که تهیه کنندگان با آن مواجه هستند سخنانی بیان کرد و " کتاب محور" بودن سیستم آموزشی ایران و اتکای بیش از حد معلمان به کتاب های درسی را یکی از مشکلات سیستم آموزش کشور دانست. دکتر پرویز مفتون عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ایران در خصوص برخی از مشکلات آموزش زبان به روش ارتباطی (language teaching (communicative یا به اختصار CLT در ایران اشاره کرد و بافت آموزش زبان در محیط های آموزشی ایران، راه کارهای یادگیری دانش آموزان ایرانی ، ماهیت محیط تدریس زبان انگلیسی به عنوان زبان خارجی و یا EFL و تاثیر کنکور سراسری را موانعی چند در خصوص استفاده از CLT در مدارس ایران شمرد. وی خاطر نشان کرد که هر تغییری در برنامه درسی باید با ارزش های فرهنگی کشور هماهنگ باشد، در غیر این صورت بر فرآیند یاد گیری تاثیر منفی خواهد داشت. (۴) فردی که سعی در یادگیری و بکار بردن فرم های یک زبان خارجی را دارد، معمولا تحت تاثیر آگاهی از فرم های مشابه زبان مادریش و انتقال الگو های فکری آن زبان ، جملاتی را در زبان دو م تولید می کند که گرچه مفهوم است ولی قابل قبول ومنطق با الگوی فکری اهل آن زبان نیست. یکی از اهداف در آموزش زبان خارجی ، احتمالا دسترسی به قالب های فکری یک ملت بیگانه است که شیوه بیان مطاب توسط آن ملت را تعیین میکند. ساختار های دارای بار فرهنگی باید در کلاس به طور واضح ارائه شوند و مورد تمرین قرار گیرند تا معیار های زبانی آن طور که در اجتماع آن زبان متداول است ، در ذهن محصلان نقش بندد. اختلاف زبان ها را بایستی در اختلاف فرهنگ ها جستجو کرد ، فرهنگ هایی که خود شکل گرفته از تجارب زندگی و شکل دهنده ، به افکار و ادراکات انسان ها هستند. فارسی زبانان یک عضو یا یک شی ء آسیب دیده را در اول جمله خود قرار می دهند، در صورتی که جملات معادل در انگلیسی ، با شخصی که آسیب دیده یا مسبب آسیب (I) شروع می شوند. از دیدگاه یک انگلیسی زبان هیچ آسیب یا عارضه ای به بدن و اموال شخصی فرد وارد نمی شود ، مگر آنکه خود شخص در آن مقصر باشد. در حقیقت فارسی و انگلیسی با قرار دادن عناصر معادل در مراتب مختلف جمله، وزن و تاکید متفاوتی به آن ها می دهند. علت تفاوت موجود چیزی نیست جز آن که " هر زبان تصویر متفاوتی از واقعیت جهان خارج به دست می دهد." جملاتی که با ستاره(*) مشخص شده اند، در حقیقت ساختار های اشتباه یا غیر متداولی است که توسط فراگیران ایرانی بیان شده اند.(۵) * My finger burned انگشتم سوخت I burned my finger. My arm broke.* دستم شکست I broke my arm. All my body aches*همه جای بدنم درد می کند I ache all over. My shoes were muddy.*کفش هایم گلی شد I got my shoes muddy. مطالب کتاب های آموزشی باید بر اساس جنبه های فرهنگی ، اجتماعی و آموزشی دانش آموزان باشد، علاوه بر این آموختن یک زبان بیگانه مستلزم آشنایی با فرهنگ و اجتماع آن زبان است که در تدوین مطالب کتاب های آموزشی هر دو جنبه زیر باید در نظر گرفته شوند.(۶) در تحقیقی دو گروه از زبان آموزان ایرانی با یکدیگر مقایسه شده اند. گروه اول افرادی که زبان را از طریق کتاب های نوشته شده توسط انگلیسی زبانان ( (Headwayآموخته اند و گروه دوم آن هایی که زبان را از طریق کتاب های رسمی آموزش و پرورش فرا گرفته اند. این دو مجموعه از نظر محتوایی _ فرهنگی کاملا متفاوتند. مجموعه اول با توجه به فرهنگ زبان انگلیسی نگاشته شده است. در صورتی که کتاب های درسی زبان در دو سطح راهنمایی و متوسطه ، در چهار چوب فرهنگ اسلامی ارائه شده اند. محققین این پروژه در نتایج بدست آمده، از مقایسه دو گروه زبان آموز نشان داده اند که هیچ تفاوتی بین این دو گروه وجود ندارد. ارزش های فرهنگی دو گروه مشابه هستند و زبان آموزان تحت تاثیر فرهنگ ارائه شده درکتاب های فوق قرار نگرفته اند یعنی فرهنگ انسان ها طی سال ها و برحسب نیاز آنان شکل گرفته است و به راحتی قابل تغییر نیست.(۷) از مولفان کتاب های درسی انتظار می رود که با توجه به تفاوت های فردی دانش آموزان در رشته های گوناگون و همچنین نواحی متفاوت کشور، تدوین مطالب علمی جذاب و جدیدی را به عهده بگیرند. نارسایی هایی که در کتاب های زبان انگیسی مقطع متوسطه می توان بیان کرد عبارتند از: ▪ بخش مربوط به متون و تصاویر ـ استفاده از متون غیر جذاب، خسته کننده، قدیمی و غیر منسجم در کتاب های انگلیسی ـ نادرست و نامناسب بودن و عدم جذابیت بعضی تصاویر کتاب های زبان انگلیسی ـ عدم پیوستگی و ارتباط صحیح بین درس ها و متون کتاب های پایه های بعدی ـ عدم توجه به نیازهای امروزی دانش آموزان در متون کتاب ها ▪ بخش مربوط به ساختار های دستوری ـ عدم هماهنگی نکات دستوری با متون درس ها ـ عدم جذابیت مطالب دستوری و کمبود فعالیت های متنوع ـ دارا بودن سوالات غیر استاندارد و گاه اشتباه ـ عدم رعایت سلسله مراتب دستوری ـ داشتن نکات دستوری پیچیده با وقت محدود ـ توجه به ساختارهای غیر ضروری و غفلت از ساختارهای ضروری ▪ بخش مربوط به هدف های کتاب ها، روش و قواعد ـ عدم هماهنگی حجم مطالب کتابهای درسی با ساعت اختصاص یافته برای آن ها ـ عدم تطابق هدف های آموزشی با آزمون های بر قرار شده ـ شفاف نبودن هدف های کلی کتاب ها ـ مشخص نبودن سطح کتاب ها و جامع و کامل نبودن محتوای آن ها ـ عدم تطابق محتوای کتاب ها با روش های نوین تدریس (۸) از نگاه و دیدگاه معلمان و کارشناسان، محتوای کتاب های زبان انگلیسی باعث مسؤولیت پذیری و مشارکت های دانش آموزان در حد مطلوبی در فعالیت های یادگیری نمی شود. محتوای کتاب های درسی دوره راهنمایی در ارائه مطالب، مثال ها و تصویر ها درحد مطلوبی دارای تنوع نیست. در این دوره کتاب ها باید طوری طراحی و تنظیم شوند که در دانش آموزان توانایی لازم برای نوشتن پاسخ به تمرین های کتاب، نوشتن خلاصه ی متون درسی، نگارش جملات ساده با املای صحیح و رعایت نکات تکنیکی نوشتاری، اعم از علامت گذاری ، کاربرد حروف بزرگ و رسم الخط صحیح را ایجاد شود. دانش آموزان بایستی با حقایق علمی آشنا شده و در دانش آموزان تفکر انتقادی بوجود آید. از آنجا که مفاهیم زبان انگلیسی برای دانش آموزان به عنوان یک زبان غیر مادری و زبان دوم، دور از ذهن است وچندان قابل درک و فهم نیست، محتوای کتاب های زبان انگلیسی دوره راهنمایی تحصیلی باید به گونه ای طراحی شوند که در آن ها از مطالب و مثال های جذاب ، شکل ها و تصویر های متنوع برای یادگیری بهتر مطالب درسی استفاده شود. کتاب های درسی می توانند در پرورش تخیل، حس زیبایی، شخصیت کودکان موثر باشند. (۹) دانش آموزان در طول دو سال آموزش زبان در مقطع راهنمایی و چهار سال تحصیل در دوره متوسطه قادر نیستند که مهارتهای لازم listening, speaking, writing and reading را به طور کامل و جامع کسب نمایند. تنها شکل و محتوای کتاب های آنها را تا حدی با مهارت درک مطلب آشنا می سازد که آن هم به سختی پاسخ گوی نیاز آن ها برای موفقیت در آزمون کنکور می تواند باشد، هر چند که تمامی تست های زبانی و کارهای کلاسی که برای شاگردان صورت می گیرد تنها برای آماده ساختن آنها برای امتحان کنکور است و دیگر جوانب و عوامل یادگیری زبان در حاشیه قرار دارند.